در دنیای علم و پژوهش، شاخص‌های علمی مختلفی برای سنجش کیفیت، تأثیرگذاری و رتبه‌بندی مقالات، پژوهشگران و مجلات علمی تعریف شده‌اند. این شاخص‌ها توسط مجامع بین‌المللی تأیید شده و در پایگاه‌های معتبر علمی مانند Google Scholar، Scopus و Web of Science محاسبه و منتشر می‌شوند. در این مقاله، مهم‌ترین شاخص‌های علمی شامل H-index، i10-index، Citation Count، Impact Factor و Quartile (Q) بررسی خواهند شد.

۱. شاخص H-index

تعریف:

شاخص H-index که توسط خورخه هرش (Jorge Hirsch) در سال ۲۰۰۵ معرفی شد، یکی از مهم‌ترین معیارهای سنجش عملکرد پژوهشگران است. این شاخص نشان می‌دهد که یک پژوهشگر چه تعداد مقاله دارد که هرکدام حداقل به همان تعداد مورد استناد قرار گرفته‌اند.

فرمول محاسبه:

اگر یک پژوهشگر دارای H-index برابر با N باشد، به این معناست که حداقل N مقاله از او، هرکدام حداقل N بار استناد دریافت کرده‌اند.

مثال:

• اگر پژوهشگری ۱۰ مقاله منتشر کرده باشد و ۵ مقاله از آن‌ها حداقل ۵ بار استناد دریافت کرده باشند، H-index او برابر ۵ است.

مزایا و معایب:

 مزایا:

• نشان‌دهنده تأثیر کلی پژوهشگر در جامعه علمی است.

• ترکیبی از تعداد مقالات و میزان استنادها را در نظر می‌گیرد.

 معایب:

• پژوهشگران جوان با تعداد مقالات کمتر، مقدار H-index پایین‌تری دارند.

• استنادات خودی (Self-Citation) می‌توانند مقدار آن را افزایش دهند.

پایگاه‌های محاسبه H-index:

• Google Scholar

• Scopus (Elsevier)

• Web of Science (Clarivate Analytics)

۲. شاخص i10-index

تعریف:

شاخص i10-index توسط Google Scholar معرفی شده و بیانگر تعداد مقالاتی است که حداقل ۱۰ بار استناد دریافت کرده‌اند.

مثال:

• اگر پژوهشگری ۱۵ مقاله منتشر کرده باشد و ۷ مقاله از آن‌ها حداقل ۱۰ بار استناد دریافت کرده باشند، مقدار i10-index برابر ۷ خواهد بود.

مزایا و معایب:

 مزایا:

• محاسبه ساده و رایگان در Google Scholar.

• شاخصی مفید برای مقایسه پژوهشگران در یک حوزه خاص.

 معایب:

• فقط توسط Google Scholar ارائه می‌شود.

• تفاوت بین مقالات پراستناد و مقالات کم‌استناد را نشان نمی‌دهد.

پایگاه محاسبه:

• Google Scholar

۳. تعداد استنادها (Citation Count)

تعریف:

تعداد استنادها یا Citation Count یکی از ساده‌ترین معیارهای علمی است که نشان می‌دهد یک مقاله، نویسنده یا مجله چه تعداد استناد از سایر مقالات علمی دریافت کرده است.

نحوه استفاده:

• برای یک مقاله خاص: بررسی میزان تأثیرگذاری مقاله.

• برای یک پژوهشگر: مجموع استنادهای دریافتی تمام مقالات.

• برای یک مجله: ارزیابی میزان تأثیر مقالات منتشرشده در آن مجله.

مزایا و معایب:

 مزایا:

• معیار مستقیمی برای سنجش میزان تأثیر یک مقاله یا پژوهشگر است.

• مقالات پراستناد معمولاً نشان‌دهنده تحقیقات برجسته و اثرگذار هستند.

 معایب:

• تعداد استنادها در رشته‌های مختلف متفاوت است؛ بنابراین مقایسه بین‌رشته‌ای دشوار است.

• استنادهای خودی (Self-Citation) و استنادهای متقابل (Citation Manipulation) ممکن است منجر به افزایش مصنوعی این شاخص شوند.

پایگاه‌های محاسبه تعداد استنادها:

• Google Scholar

• Scopus

• Web of Science

۴. ضریب تأثیر مجله (Impact Factor – IF)

تعریف:

ضریب تأثیر (Impact Factor – IF) یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی مجلات علمی است که نشان می‌دهد یک مجله به‌طور میانگین چقدر استناد دریافت کرده است.

فرمول محاسبه:

Impact Factor=تعداد استنادها در سال جاری به مقالات دو سال گذشته تقسیم بر تعداد مقالات منتشر شده در دو سال گذشته

مثال:

• اگر یک مجله در دو سال گذشته ۱۰۰ مقاله منتشر کرده باشد و این مقالات در مجموع ۵۰۰ بار استناد دریافت کرده باشند، ضریب تأثیر آن برابر خواهد بود با: ۵

مزایا و معایب:

 مزایا:

• ابزاری استاندارد برای ارزیابی کیفیت مجلات علمی.

• معمولاً در انتخاب مجله برای انتشار مقاله مفید است.

 معایب:

• ضریب تأثیر فقط برای مجلات نمایه‌شده در Web of Science محاسبه می‌شود.

• برخی مجلات با استنادهای متقابل (Citation Manipulation) سعی در افزایش مصنوعی IF دارند.

پایگاه محاسبه:

• Journal Citation Reports (JCR) – Web of Science

۵. شاخص Q (Quartile Ranking)

تعریف:

شاخص Q یا Quartile Ranking یکی از معتبرترین معیارهای رتبه‌بندی مجلات علمی است که مجلات را بر اساس تأثیرگذاری و ضریب تأثیر در چهار دسته Q1 تا Q4 تقسیم‌بندی می‌کند.

دسته‌بندی شاخص Q:

• Q1 (برترین ۲۵٪ مجلات یک حوزه علمی) → معتبرترین مجلات.

• Q2 (بین ۲۵٪ تا ۵۰٪ برتر) → مجلات با کیفیت بالا اما پایین‌تر از Q1.

• Q3 (بین ۵۰٪ تا ۷۵٪ برتر) → مجلات متوسط.

• Q4 (پایین‌ترین ۲۵٪ مجلات) → کم‌تأثیرترین مجلات.

مزایا و معایب:

 مزایا:

• معیاری استاندارد برای ارزیابی کیفیت مجلات علمی.

• به پژوهشگران کمک می‌کند تا مجلات معتبرتر را برای ارسال مقاله انتخاب کنند.

 معایب:

• برخی مجلات با استفاده از روش‌های خاص (مانند استنادهای متقابل) ممکن است رتبه Q خود را به‌صورت مصنوعی افزایش دهند.

پایگاه‌های محاسبه:

• Scimago Journal Rank (SJR) – Scopus

• Journal Citation Reports (JCR) – Web of Science

نتیجه‌گیری

شاخص‌های علمی مانند H-index، i10-index، Citation Count، Impact Factor و Quartile (Q) معیارهای مهمی برای سنجش تأثیر علمی پژوهشگران، مقالات و مجلات علمی هستند. انتخاب شاخص مناسب بستگی به هدف ارزیابی دارد؛ برای مثال، H-index و i10-index برای پژوهشگران، Impact Factor و Q برای مجلات علمی و Citation Count برای مقالات خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند.

پژوهشگران باید این شاخص‌ها را در کنار معیارهای کیفی بررسی کنند تا ارزیابی دقیق‌تری از تأثیر علمی خود داشته باشند و بهترین مجلات را برای انتشار مقالات خود انتخاب کنند.

آکادمی پژوهشی ادیت تز بر اساس تجربه و حجم بالای پروژه های پژوهشی انجام داده، به راحتی می تواند به ارتقای سطح شاخص های علمی شما کمک نماید.